خسروشاه بخش و شهرى در شهرستان تبریز در استان آذربایجان‌شرقى.

1) بخش خسروشاه، مشتمل است بر دو دهستان لاهیجان و تازِه‌کَند و شهر خسروشاه (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسى، 1385ش، ذیل «استان آذربایجان‌شرقى»). بخش خسروشاه در جنوب‌غربى شهرستان تبریز در دشت (جلگه) تبریز واقع است. کوههاى داشْلى‌داغى در مشرق و گَچل‌گُل‌داغى در جنوب‌غربى دهستان لاهیجان و دره‌هاى لایَن، دَلمه، یُول و قیزْقَلعه در جنوب‌شرقى لاهیجان و قَره‌تپه در مشرق آبادى تازه‌کند قرار دارند. تلخه‌رود* با جهت شمال‌شرقى ـ جنوب‌غربى از مشرق بخش و اُسکوچاى از میان شهر خسروشاه عبور مى‌کند و به تلخه‌رود مى‌پیوندد. آب و هواى این بخش نسبتآ سرد و خشک است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 13، ص 92، 154ـ155، 328).

بخش خسروشاه (به مرکزیت شهر خسروشاه) در 25 تیر 1376، در شهرستان تبریز تشکیل شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسى، 1382ش، ذیل «استان آذربایجان شرقى»). اهالى آن به زبان فارسى و ترکى سخن مى‌گویند (رزم‌آرا، ج 4، ص 191؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 13، ص 155).

برخى از آثار باستانى و قدیمى این بخش عبارت‌اند از: تپه باستانى قَره‌تپه، متعلق به 500،2ق م، در حدود شش کیلومترى شمال‌غربى خسروشاه(رجوع کنید به دیباج، ص 21ـ22؛ کارنگ، ج 1، ص 571)؛ مسجد صفوى (یا مسجد خسروشاه)، متعلق به دوران شاه‌سلیمان صفوى؛ و مقبره‌هاى حمزة‌بن عبدالعزیز سلّار دیلمى*؛ درویش شرف‌الدین یعقوب رومى (متوفى 912)؛ امیرسیداسماعیل شنب غازانى (متوفى 919)؛ شیخ‌محمد بزرگ خسروشاهى، از بزرگان صوفیه تبریز؛ شیخ جلال‌الدین اخى، از عارفان قرن نهم؛ و شیخ محمد گازر خسروشاهى، عارف قرن نهم (رجوع کنید به ابن‌کربلائى، ج 1، ص 434، 542ـ543، ج 2، ص 66ـ 71؛ مشکور، ص 806، 810، 849، 854؛ ترابى طباطبائى، ص 8). عبدالحمید خسروشاهى* نیز از علما و مشاهیر خسروشاه است (رجوع کنید به عقیقى بخشایشى، ج 2، ص 676ـ677).

در 1051 زمین‌لرزه‌اى بین تبریز و دریاچه ارومیه رخ داد، که خسروشاه و مناطق اطراف آن را ویران کرد و تلفات بسیارى برجاى گذاشت (رجوع کنید به امبرسز وملویل، ص 49).

2) شهر خسروشاه، در ارتفاع 360 ،1مترى و در حدود 25 کیلومترى جنوب‌غربى تبریز (مرکز استان آذربایجان‌شرقى) واقع است (فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 13، ص 154). خسروشاه/ خسروشاه در 1333ش شهر شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسى، 1382ش، همانجا). طبق سرشمارى 1385ش، جمعیت این شهر 794،12 تن بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ذیل «استان آذربایجان شرقى»).

این شهر یکى از شهرهاى قدیم آذربایجان است که گویا به سبب اقامت چند روزه خسروانوشیروان* ساسانى در آن، خسروشاه نامیده شده بود. اطلاعات اندکى نیز در منابع جغرافیایى قدیم درباره آن وجود دارد.

در اوایل قرن هفتم، یاقوت حموى (ذیل «خسروشاه») خسروشاه را شهرى داراى بازار و عمارت و در شش فرسنگى تبریز ذکر کرده است. در اواخر قرن هفتم، رشیدالدین فضل‌اللّه (ص 94ـ95) این شهر را در شمار اعمال تبریز نام برده است، در اوایل قرن هشتم، حمداللّه مستوفى (ص 79) خسروشاه را از آبادیهاى بزرگ ناحیه تبریز، و ابوالفداء (ص 387) آن را شهرى کوچک در هفت فرسنگى تبریز در آذربایجان ذکر کرده‌اند. طاهرى (ص150) به نقل از راولینسون، که در 1254 به ایران سفر کرده بود، خسروشاه را دهکده‌اى بسیار خرّم، با آب و هوایى معتدل به‌سبب نهرهاى متعدد جارى در آن آورده است. در دوره ناصرى، خسروشاه جزو قریه‌هاى موقوفه مسجد کبود تبریز به‌شمار مى‌رفت (رجوع کنید به مشکور، ص 671)، در زمان انقلاب مشروطه، میرآقا خسروشاهى، از مشروطه‌طلبان ناحیه، پس از دستگیرى به دار آویخته شد (براون، ص220).

بعد از پیروزى انقلاب اسلامى، در 21 مهر 1358 نام آن به خسروشهر و نام ایستگاه راه‌آهن خسروشاه، بین تبریز و مراغه، به ایستگاه راه‌آهن زارعى تغییر یافت (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائى آبادیها، ج 13، ص 155؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزى و خدمات مدیریت، ص 2؛ ایران. قوانین و احکام، ص 661).

منابع :ابن‌کربلائى، روضات‌الجنان و جنات‌الجنان، چاپ جعفر سلطان‌القرائى، تهران 1344ـ1349ش؛ اسماعیل‌بن على ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛ ایران. قوانین و احکام. مجموعه قوانین سال 1375، تهران: روزنامه رسمى کشور، 1376ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت برنامه‌ریزى و خدمات مدیریت، تغییر نام واحدهاى تقسیمات کشورى و عوارض طبیعى از ابتداى انقلاب اسلامى تا پایان فروردین ماه 1365، ]تهران 1365ش[؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسى. دفتر تقسیمات کشورى، عناصر و واحدهاى تقسیمات کشورى: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتى به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ ادوارد گرانویل براون، نامه‌هائى از تبریز، ترجمه حسن جوادى، تهران 1351ش؛ جمال ترابى‌طباطبائى، مسجد صفوى خسروشاه، تبریز 1382ش؛ حمداللّه مستوفى، نزهة‌القلوب؛ اسماعیل دیباج، آثار باستانى و ابنیه تاریخى آذربایجان، ]تهران[ 1346ش؛ رزم‌آرا؛ رشیدالدین فضل‌اللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانى: داستان غازان‌خان، چاپ کارل‌یان، لندن 1358/1940؛ ابوالقاسم طاهرى، جغرافیاى تاریخى گیلان، مازندران، آذربایجان از نظر جهانگردان، ]تهران[ 1347ش؛ عبدالرحیم عقیقى بخشایشى، مفاخر آذربایجان، تبریز 1374ـ1379ش؛ فرهنگ جغرافیائى آبادیهاى کشور جمهورى اسلامى ایران، ج :13 ارومیه، تهران: سازمان جغرافیائى نیروهاى مسلح، 1375ش؛ عبدالعلى کارنگ، آثار و ابنیه تاریخى شهرستان تبریز، در آثار باستانى آذربایجان، ج 1، تهران: انجمن آثار ملى، 1351ش؛ مرکز آمار ایران، سرشمارى عمومى نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلى کل کشور، 1385ش.

Retrieved Apr. 19, 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census85/census85/natayej/census85.rawdata;

محمدجواد مشکور، تاریخ تبریز تا پایان قرن نهم هجرى، تهران 1352ش؛ نقشه تقسیمات کشورى جمهورى اسلامى ایران، مقیاس 000،500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌بردارى کشور، 1383ش؛ نقشه جمهورى اسلامى ایران: براساس تقسیمات کشورى، مقیاس 000،600،1:1 ،تهران : گیتاشناسى، 1383ش؛ یاقوت حموى؛

NicholasNicholasAmbraseysand Charles Peter Melville,A history of Persian earthquakes, Cambridge 1982.